امتحان اسماعیل (قرآن)امتحان به معنای آزمودن بوده [۲]
لغت نامه دهخدا.
[۳]
فرهنگ فارسی معین.
و امتحان اسماعیل علیه‌السّلام با فرمان خدا مبنی بر ذبح وی واقع گردید.۱ - فرمان ذبحامتحان شدن اسماعیل علیه‌السّلام با فرمان خدا مبنی بر ذبح وی: «فلما بلغ معه السعی قال یا بنی انی ار ی فی المنام انی اذبحک فانظر ماذا تر ی قال یا ابت افعل ما تؤمر ستجدنی ان شاء اللـه من الصابر ین: هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: «پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم، نظر تو چیست؟» گفت «پدرم! هر چه دستور داری اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت! » » «فلما اسلما وتله للجبین: هنگامی که هر دو تسلیم شدند و ابراهیم جبین او را بر خاک نهاد..» «ونادیناه ان یا ابر اهیم: او را ندا دادیم که: «ای ابراهیم! » «قد صدقت الر ؤیا انا کذلک نجزی المحسنین: آن رؤیا را تحقق بخشیدی (و به ماموریت خود عمل کردی)! » ما این گونه، نیکوکاران را جزا می‌دهیم! » «ان هـذا لهو البلاء المبین: این مسلما همان امتحان آشکار است! »در این آیات از یکسو پدر با صراحت مساءله ذبح را با فرزند ۱۳ ساله مطرح مى کند و از او نظر خواهى مى کند، براى او شخصیت مستقل و آزادى اراده قائل مى شود، او هرگز نمى خواهد فرزندش را بفریبد، و کورکورانه به این میدان بزرگ امتحان دعوت کند او مى خواهد فرزند نیز در این پیکار بزرگ با نفس شرکت جوید، و لذت تسلیم و رضا را همچون پدر بچشد! از سوى دیگر فرزند هم مى خواهد پدر در عزم و تصمیمش راسخ باشد، نمى گوید مرا ذبح کن ، بلکه مى گوید هر ماموریتى دارى انجام ده ، من تسلیم امر و فرمان او هستم ، و مخصوصا پدر را با خطاب یا ابت ! (اى پدر!) مخاطب مى سازد. این آیه حکایت رویایى است که ابراهیم در خواب دید. و تعبیر به (انى ارى) دلالت دارد بر اینکه این صحنه را مکرر در خواب دیده ، همچنان که این تعبیر در آیه (و قال الملک انى ارى ...) نیز همین استمرار را مى رساند.(فانظر ما ذاترى ) - کلمه (ترى) در این جا به معناى (مى بینى) نیست بلکه از ماده (راى) به معناى اعتقاد است ، یعنى چه نظر مى دهى ، مى خواسته بفرماید: تو درباره سر نوشت خودت فکر کن و تصمیم بگیر و تکلیف مرا روشن ساز. و این جمله خود دلیل است بر اینکه ابراهیم (علیه السلام ) در رویاى خود فهمیده که خداى تعالى او را امر کرده فرزندش را قربانى کند و گرنه صرف این که خواب دیده فرزندش را قربانى مى کند، دلیل بر آن نیست که کشتن فرزند برایش جایز باشد. پس در حقیقت امرى که در خواب به او شده به صورت نتیجه امر در برابرش ممثل شده است ، و به همین جهت که چنین مطلبى را فهمیده ، فرزندش را امتحان کرد، تا ببیند او چه جوابى مى دهد. قال یا ابت افعل ما تومر ستجدنى ان شاء اللّه من الصابرین این آیه پاسخى است که فرزند به پدر مى دهد. و جمله پدرجان ! انجام بده آنچه بدان ماءمور شده اى اظهار رضایت اسماعیل است نسبت به سر بریدن و ذبح خودش ، چیزى که هست این اظهار رضایت را به صورت امر آورد. و نیز اگر گفت : بکن آنچه را که بدان ماءمور شده اى و نگفت : مرا ذبح کن ، براى اشاره به این است که بفهماند: پدرش ماءمور به این امر بوده و به جز اطاعت و انجام آن ماءموریت چاره اى نداشت. ۲ - توفیق در امتحانتوفیق اسماعیل علیه‌السّلام در امتحان الهی با تسلیم شدن در برابر فرمان ذبح خویش: «فلما بلغ معه السعی قال یا بنی انی ار ی فی المنام انی اذبحک فانظر ماذا تر ی قال یا ابت افعل ما تؤمر ستجدنی ان شاء اللـه من الصابر ین: هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: «پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم، نظر تو چیست؟» گفت «پدرم! هر چه دستور داری اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت! » » «فلما اسلما وتله للجبین: هنگامی که هر دو تسلیم شدند و ابراهیم جبین او را بر خاک نهاد..» «ونادیناه ان یا ابر اهیم: او را ندا دادیم که: «ای ابراهیم! » «قد صدقت الر ؤیا انا کذلک نجزی المحسنین: آن رؤیا را تحقق بخشیدی (و به ماموریت خود عمل کردی)! » ما این گونه، نیکوکاران را جزا می‌دهیم! »«ان هـذا لهو البلاء المبین: این مسلما همان امتحان آشکار است! »کلمه (تل) به معناى به زمین انداختن کسى است . و کلمه (جبین) به معناى یکى از دو طرف پیشانى است . و لام در (للجبین) بیان مى کند که کجاى اسماعیل روى زمین قرار گرفت.بعضى گفته اند منظور از جمله تله للجبین این بود که پیشانی پسر را به پیشنهاد خودش بر خاک نهاد، مبادا چشمش در صورت فرزند بیفتد و عواطف پدرى به هیجان در آید و مانع اجراى فرمان خدا شود!به هر حال ابراهیم صورت فرزند را بر خاک نهاد و کارد را به حرکت در آورد و با سرعت و قدرت بر گلوى فرزند گذارد در حالى که روحش در هیجان فرو رفته بود، و تنها عشق خدا بود که او را در مسیرش بى تردید پیش مى برد.اما کارد برنده در گلوى لطیف فرزند کمترین اثرى نگذارد! اینجا است که قرآن با یک جمله کوتاه و پر معنى به همه انتظارها پایان داده ، مى گوید: در این هنگام او را ندا دادیم که اى ابراهیم (و نادیناه ان یا ابراهیم ). آنچه را در خواب ماموریت یافتى انجام دادى (قد صدقت الرؤ یا). ما اینگونه نیکوکاران را جزا و پاداش مى دهیم (انا کذلک نجزى المحسنین ). هم به آنها توفیق پیروزى در امتحان مى دهیم ، و هم نمى گذاریم فرزند دلبندشان از دست برود، آرى کسى که سر تا پا تسلیم فرمان ما است و نیکى را به حد اعلا رسانده جز این پاداشى نخواهد داشت. سپس مى افزاید: این مسلما امتحان مهم و آشکارى است (ان هذا لهو البلاء المبین ). ۳ - امتحانی آشکارامتحان اسماعیل علیه‌السّلام با فرمان ذبح، امتحانی آشکار و بی ابهام: «فلما بلغ معه السعی قال یا بنی انی ار ی فی المنام انی اذبحک فانظر ماذا تر ی قال یا ابت افعل ما تؤمر ستجدنی ان شاء اللـه من الصابر ین: هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: «پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم، نظر تو چیست؟» گفت «پدرم! هر چه دستور داری اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت! » » «فلما اسلما وتله للجبین: هنگامی که هر دو تسلیم شدند و ابراهیم جبین او را بر خاک نهاد..» «ونادیناه ان یا ابر اهیم: او را ندا دادیم که: «ای ابراهیم! » «قد صدقت الر ؤیا انا کذلک نجزی المحسنین: آن رؤیا را تحقق بخشیدی (و به ماموریت خود عمل کردی)! » ما این گونه، نیکوکاران را جزا می‌دهیم! » «ان هـذا لهو البلاء المبین: این مسلما همان امتحان آشکار است! » مشار الیه به کلمه (هذا) داستان قربانى کردن اسماعیل است و مى خواهد شدت امر را تعلیل کند. حسن مصطفوی در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم درباره عبارت مبین در قرآن می گوید: تعبیر به این کلمه به شدت در وضوح و انکشاف آن مطلب اشاره دارد، به نحوی که مانند نور ظاهر است. ۴ - پانویس۵ - منبعمرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۴، ص۲۷۸، برگرفته از مقاله «امتحان اسماعیل». |